ẢNH HƯỞNG CỦA VĂN MINH ẤN ĐỘ ĐẾN VIỆC HÌNH THÀNH VĂN MINH CHAMPA

[Hasuongkch]

Jaya Bahasa
(Email: [url=mailto://jayabahasa@gmail.com]jayabahasa@gmail.com[/url])

1. ?nh h??ng c?a ch? vi?t ?n ?? ??n l?ch s? ch? vi?t Champa. ?n ?? là m?t qu?c gia s?m có ch? vi?t. Nh? nh?ng khám phá v? kh?o c? h?c ?ã xác ??nh ???c ngay t? n?n v?n hóa Harappa ch? vi?t ?ã ???c s? d?ng ph? bi?n trong công vi?c hành chính c?ng nh? th??ng ngày. ??n kho?ng th? k? V TCN, ? ?n ?? xu?t hi?n m?t lo?i ch? khác g?i là ch? Kharosthi. ?ây là m?t lo?i ch? ph?ng theo ch? vi?t vùng L??ng Hà.Sau ?ó l?i xu?t hi?n ch? Brami, m?t lo?i ch? ???c s? d?ng r?ng rãi. Các v?n bia c?a Asoka ??u vi?t b?ng lo?i này. Trên c? s? ch? Brami, ng??i ?n ?? l?i ??t ra ch? Davanagari có cách vi?t ??n gi?n thu?n ti?n h?n. ?ó là th? ch? m?i ?? vi?t ti?ng Sanskrit. ??n nay ? ?n ?? và Nepan v?n dùng lo?i ch? này ( V? D??ng Ninh:73). Nh? v?y, n?n v?n minh ?n ?? ?ã sáng t?o ra ít nh?t là 4 lo?i ch? vi?t khác nhau. Champa s?m ti?p xúc v?i n?n v?n minh ?n ??, ?ã ti?p nh?n v?n t? ?n ?? ngay t? ngày l?p qu?c. M?t ??c ?i?m c?a ch? vi?t Champa là ghi chép trên bia ?á, n?i dung bia kí th??ng ph?n ánh vi?c dâng t? th?n linh, t??ng thu?t l?i bi?n c? ?ã x?y ra ??i v?i v??ng tri?u, ca ng?i công ??c c?a th?n linh và b?c minh v??ng ti?n nhi?m. V?n bia ???c kh?c ch? t? th? k? IV ??n th? k? XV b?ng c? v?n t? Ch?m c? và Sanskrit ( L??ng Ninh:239). Sau th? k? XV, ng??i Champa không vi?t ch? lên bia ?á n?a mà vi?t trên nh?ng v?t li?u khác nh? gi?y, tre, v?i, da… Nói ??n ch? vi?t Champa là nói ??n ch? Akhar Thrah, m?t lo?i ch? ???c dùng ph? bi?n cho ??n ngày này v?n còn l?u truy?n. T? ch? Akhar Thrah, ng??i Champa ?ã bi?n hóa thêm nét thành nhi?u ch? vi?t khác nhau, có ch?c n?ng s? d?ng vào nh?ng m?c ?ích khác nhau. ?ó là : - Akhar Yok : ch? bí ?n. - Akhar Atw?r : ch? treo, ch? t?t. - Akhar Kalim?ng : ch? con nh?n, ch? th?u. Ngoài ra còn có ch? ch? th?y trên bia kí là : - Akhar Hayap - Akhar Rik T?t c? các ki?u ch? và bi?n th? Akhar ( ch? vi?t) ?ó ?i?u b?t ngu?n t? m?t trong nh?ng ch? vi?t ? mi?n Nam ?n ?? thu?c h? v?n t? Brami. Qua nh?ng l?n bi?n th? ch? vi?t ngày càng phù h?p v?i âm ti?t c?a ti?ng Champa . S? ti?p nh?n v?n t? ?n ?? ?? taok nên Akhar Thrah là m?t b??c phát tri?n m?i c?a l?ch s? ngôn ng? Champa. B?i vì, ng??i ?n ?? n?u không có s? h??ng d?n c?n thi?t s? không ??c ???c Akhar Thrah. Trên c? s? ch? ph?n và l?y d?ng nét cong c?a ch? ph?n, ng??i Ch?m ?ã xây d?ng thành m?t h? th?ng v?n t? Ch?m c? ?? ghi chép ti?ng nói c?a mình, g?m 16 nguyên âm, 31 ph? âm, kho?ng 32 d?u âm s?c và chính t? ( Hà Bích Liên: 117). 2. ?nh h??ng c?a s? thi ?n ?? trong v?n h?c Champa. ?n ?? có hai b? s? thi r?t ?? s? là Mahabharata và Ramayana. Hai b? s? thi này ???c truy?n mi?ng t? n?a ??u thiên niên k? I TCN r?i ???c chép l?i b?ng kh?u ng?, ??n các th? k? ??u công nguyên thì ???c d?ch ra ti?ng Sanskrit (V? D??ng Ninh:75). Ng??i Champa ?ã ?ón nh?n hai b? s? thi theo cách t? duy c?a h? và phù h?p v?i tâm lí c?a c?ng ??ng. V?n h?c Champa khá phát tri?n v?i nhi?u th? lo?i phong phú nh? : Th?n tho?i, s? thi, truy?n c?, th? ca, v?n xuôi, v?n v?n… Th? ca Champa r?t d?i dào âm ?i?u, n?i dung tr? tình và th??ng là th? l?c bát gieo v?n l?c t? và bát l?c. Bên c?nh v?n h?c vi?t, v?n h?c dân gian c?a ng??i Ch?m c?ng khá phát tri?n d??i nhi?u th? lo?i và ph?n ánh nhi?u n?i dung v? tâm lí dân t?c và các khía c?nh xã h?i (Hu?nh Công Bá :204). ??c ?i?m c?a v?n h?c thành v?n c?a Champa là ph?n ánh th?i cu?c, kh?c h?a nhi?u m?t c?a ??i s?ng xã h?i, ca ng?i tình yêu l?a ?ôi, tình yêu gia ?ình và quê h??ng. Nh?ng các tác ph?m có giá tr? cao v? ngh? thu?t và n?i dung th??ng khuy?t danh ng??i sáng tác. ?i?u này, nói lên các tác ph?m ?ó là do quá trình sáng tác c?a c? c?ng ??ng và qua các th? h? n?i ti?p cùng tham gia sáng tác. Nh?ng b?n tr??ng ca anh hùng c?ng khá phong phú, ???c sáng tác liên t?c, ph? bi?n r?ng rãi và l?u truy?n ??n ngày nay. Bên c?nh vi?c ti?p nh?n v?n h?c ?n ?? tr?c ti?p vào nh?ng th?i ?i?m Hindu giáo ?nh h??ng sâu s?c. Sau này, dòng ch?y c?a v?n h?c ?n ?? v?n ??n ???c v?i Champa qua trung gian là Malaysia, m?t qu?c gia c?ng ?nh h??ng v?n minh ?n ??. D? nhiên khi ??n Champa, nh?ng dòng t? t??ng c?ng có khác ?? phù h?p, v?i cu?c s?ng và sinh ho?t Champa. ?ó là nh?ng th? lo?i v?n h?c dân gian, v?i nh?ng bài hát l?, hát giao duyên, nh?ng kinh v?n, bài x??ng ca ???c bi?u di?n vào d?p l? quan tr?ng liên quan ??n Hindu giáo. 3. ?nh h??ng c?a tôn giáo ?n ?? ??n Champa. ?n ?? là n?i s?n sinh ra r?t nhi?u tôn giáo, trong ?ó quan tr?ng nh?t là Bàlamôn giáo v? sau là Hindu giáo và Ph?t giáo. Ngoài ra còn có m?t s? tôn giáo khác nh? ??o Jain, ??o Xích ( V? D??ng Ninh :85). Bàlamôn giáo s?m ???c truy?n bá ? ?ông Nam Á và m?t th?i kì dài ??c tôn làm qu?c giáo. ? ?n ?? Bàlamôn chia h?ng ng??i ra thành giai c?p r?t ch?t ch?. - Braman (Bàlamôn) là ??ng c?p c?a nh?ng ng??i làm ngh? tôn giáo. - Ksat?rya là ??ng c?p c?a các chi?n s?. - Vaisya là ??ng c?p c?a nh?ng ng??i bình dân làm các ngh? nh? ch?n nuôi, làm ru?ng, buôn bán, m?t s? ngh? th? công. - Su?ra là ??ng c?p c?a nh?ng ng??i cùng kh?, v?n là con cháu c?a các b? l?c b?i tr?n không có t? li?u s?n xu?t. Nguyên nhân d?n ??n s? ra ??i c?a ch? ?? ??ng c?p là s? phân hóa giai c?p, s? phân công v? ngh? nghi?p và s? phân bi?t v? b? t?c. Nh?ng các t?ng l? Bàlamôn thì dùng uy l?c c?a th?n linh ?? gi?i thích hi?n t??ng xã h?i ?y ( V? D??ng Ninh :86). N?u nh? Bàlamôn giáo ? ?n ?? nghiêm kh?c bao nhiêu thì ? Champa ch? ?? ??ng c?p r?t m? nh?t. Vì Bàlamôn giáo không nh?ng là qu?c giáo mà còn là h? t? t??ng c?a giai c?p th?ng tr?, tôn giáo c?a ??ng c?p trên. Do v?y, Bàlamôn giáo ch? ?nh h??ng trong cung ?ình, dòng dõi quý t?c mà thôi. Champa ti?p nh?n t? t??ng Bàlamôn giáo c?a ?n ?? k?t h?p v?i tín ng??ng ??a ph??ng làm cho s?c thái c?a tôn giáo có s? bi?n s?c rõ ràng. Trong ba v? th?n t?i cao c?a Bàlamôn giáo là Braman, Siva, Visnu, thì th?n Siva ???c coi tr?ng h?n c?, th? hi?n qua v? trí n?i ??t t??ng th?n, th??ng là gian ?i?n chính, n?i trung tâm, ?i?u này th?y rõ ? các ??n tháp Champa. Tôn giáo ?n ?? ?nh h??ng khá m?nh m? ? Champa t? ni?m tin, t? t??ng, t? duy v? k? thu?t, ??n trang ph?c ??i th??ng. D? nhiên c?ng b? dân gian hóa nhi?u nên tr? thành b?n s?c riêng c?a Champa. Bên c?nh ni?m tin vào các v? th?n ?n ??, ng??i Champa còn th? ph?ng nhi?u v? th?n khác có ngu?n g?c siêu nhiên hay nh?ng công th?n khai qu?c. Vi?c nhân th?n hóa ???c th? ph??ng cùng v?i các th?n linh ?n ?? là ?i?u hi?m hoi ch? th?y ? Champa. Có l? ngày t? ?n ??, Bàlamôn không có ng??i sáng l?p, không h? th?ng giáo lí ch?t ch? nên khi ??n Champa nó d? b? xâm nh?p vào tín ng??ng dân gian b?n ??a. Do v?y, Bàlamôn giáo ? Champa thiên nhi?u v? nghi th?c cúng l? ? ??n tháp và nh?ng l? h?i dân gian h?n là chú tâm h?c t?p kinh k?. 4. ?nh h??ng c?a ki?n trúc, ?iêu kh?c ?n ?? ??n ngh? thu?t xây d?ng tháp Champa. Th?i c? trung ??i ?n ?? ?ã có m?t n?n ngh? thu?t phong phú ??c s?c, bao g?m nhi?u m?t, trong ?ó n?i b?t nh?t là ngành ki?n trúc, ?iêu kh?c. Th?i Harappa, nhà c?a ch? m?i xây b?ng g?ch, ??n v??ng tri?u Morya ngh? thu?t ki?n trúc ?á m?i b?t ??u phát tri?n mà các công trình tiêu bi?u là cung ?i?n, chùa tháp, chùa tháp, tr? ?á (V? D??ng Ninh :80). Nh? v?y, t?t c? nh?ng công trình công c?ng, công trình tôn giáo ??u làm b?ng v?t li?u b?n, th? hi?n s?c m?nh uy quy?n c?a nhà vua và v??ng tri?u. Nói chung ngh? thu?t t?o hình ?n ?? ph?n l?n nh?m vào ?? tài tôn giáo, nh?ng vì b?t ngu?n t? cu?c s?ng th?c t?, nên tính hi?n th?c v?n th? hi?n r?t rõ nét, ví d? t??ng nhi?u tay nhi?u ??u là ph?ng theo t? th? c?a ??i múa trong ??n chùa và cung ?ình (V? D??ng Ninh :82). Khi các tôn giáo ?n ??, v??t biên gi?i qua các eo bi?n mà truy?n qua Tích Lan, Java, Cao Miên, Thailand, Mianmar, Tây T?ng, Khotan, Turkestan, Mông C?, Trung Hoa thì ngh? thu?t ?n ?? c?ng lan tràn theo vào các x? ?ó (Will Durant :387). Champa c?ng ?ón nh?n dòng ch?y c?a n?n v?n minh ?n ?? t? bi?n ?ông. M?t ?i?u d? nh?n th?y ki?n trúc ?i cùng v?i tôn giáo. H?u h?t, các công trình ki?n trúc ? Champa ??u ph?c v? cho nhu c?u tôn giáo, dù cho nh?ng tác ph?m ?iêu kh?c, ki?n trúc ??t ???c giá tr? m? thu?t cao so v?i ???ng ??i c?ng ??u nói lên ?? tài tôn giáo. Trong su?t chi?u dài l?ch s? Champa, v??ng tri?u nào khi lên n?m quy?n ??u cho xây d?ng ho?c trùng tu công trình tôn giáo ?? ch?ng t? s? t?n t?i c?a v??ng tri?u mình, phô tr??ng s?c m?nh qu?c gia, nh?ng quan tr?ng h?n c? v?n nh?m vào m?c ?ích t? ?n th?n linh qua vi?c dâng l? v?t cúng cho ??n tháp. Vì ?ã phù tr? s?c m?nh và chi?n th?ng cho v??ng tri?u. Nh? các qu?c gia trong khu v?c ?ông Nam Á cùng ch?u ?nh h??ng v?n minh ?n ??, v?t li?u c? b?n và ch? y?u ?? xây d?ng ??n tháp là g?ch và ?á. Có th? nói, Champa là b?c th?y v? k? thu?t ch? tác g?ch, tr?i qua bao th? k?, nh?ng tháp g?ch Champa v?n còn t??i rói, màu s?c ánh h?ng, vàng, k?t dính v?i nhau m?t cách kì l? mà nhi?u nhà khoa h?c còn ch?a th? gi?i mã h?t. Trên t?ng th? thân tháp b?ng g?ch, nh?ng th? ?iêu kh?c ?ã ch?m tr? hoa v?n, nh?ng con v?t thiên liêng c?a Hindu giáo hay c?nh sinh ho?t trong cung ?ình, r?t sinh ??ng và chân th?t. ??c ?i?m c?a g?ch Champa là m?m, x?p nên khi d?ng xong hình th?, dáng tháp hoàn ch?nh, sau ?ó s? ch?m, kh?c, kh?m lên tháp nh?ng môtip mà nhà vua và qu?n chúng nhân dân mu?n g?i g?m vào. Tháp Champa th??ng g?m 3 t?ng, t?ng trên cùng là ??t các v? th?n qu?c giáo, t?ng gi?a th??ng di?n t? ho?t ??ng s?ng c?a cung ?ình, t?ng ?? là t?ng âm ch? gia c? n?n móng cho v?ng ch?c không có trang trí. M?i m?t ngôi tháp ch? có m?t l?i vào chính c?ng là v? trí ??t các nhân th?n (Vua ???c th?n thành hóa), ??ng th?i là th?c hành các nghi l? chính th?c vào nh?ng ngày l? trong ??i c?a Bàlamôn giáo. Các m?t còn l?i ??u là c?a gi? và ?óng kín. Hình th? c?a m?t tháp Champa bao gi? c?ng thu nh? d?n khi càng lên cao. Trên chóp ??nh th??ng ??t m?t Linga. Ng??i Champa ?ã ti?p thu k? thu?t xây d?ng tháp t? ?n ??, nh?ng qua bàn tay k? s? Champa các kh?i tháp tr? nên hài hòa, c?ng r?n, m?nh m?, d? g?n g?i nh?ng ??y bí hi?m. Quan sát tháp ? b?t c? v? trí ?âu và vào lúc nào c?ng th?y nét uy nghiêm tráng l?. 5. ?nh h??ng c?a l?ch pháp ?n ?? ??n cách tính l?ch c?a Champa. T? r?t s?m ng??i ?n ?? ?ã bi?t chia m?t n?m làm 12 tháng, m?i tháng 30 ngày, m?i ngày 30 gi?, c? 5 n?m thì thêm 1 tháng nhu?n. Các nhà thiên v?n h?c ?n ?? c? ??i ?ã bi?t ???c qu? ??t và m?t tr?ng ??u hình c?u, bi?t ???c qu? ??o c?a m?t tr?ng và tính ???c các kì tr?ng tròn tr?ng khuy?t. H? còn phân bi?t 5 hành tinh H?a-Th?y-M?c-Kim-Th?, bi?t ???c m?t s? chòm sao và s? v?n hành c?a các ngôi sao chính. Tác ph?m thiên v?n h?c c? nh?t c?a ?n ?? là quy?n Siddhantas ra ??i vào kho?ng th? k? V TCN (V? D??ng Ninh :82). Ng??i Champa ?ã s?m ti?p thu và bi?t cách tính l?ch pháp. Không nh?ng th? các h?c gi? trong tri?u ?ình Champa lúc b?y gi? ?ã nghiên c?u và tính khá th?o v? trí di chuy?n theo th?i gian c?a các hành tinh ?? ??nh th?i gian m?t cách chính xác ( Hu?nh Công Bá : 117). T? ngày ??u d?ng n??c Champa ?ã ti?p thu h? th?ng l?ch Saka c?a ?n ?? m?t cách ch? ??ng. Trong ti?ng Champa l?ch g?i là Sakawi hay Takawi. M?t n?m c?a ng??i Champa là 12 tháng, m?t tu?n có 7 ngày. Cách tính trên d?a vào s? v?n hành c?a m?t tr?ng và c?a các chòm sao. L?ch pháp ???c ?ng d?ng khá r?ng rãi trong nông nghi?p ?? bi?t s? bi?n ??i c?a ti?t tr?i mà gieo tr?ng và ch?n gi?ng v?t nuôi cho thích h?p. ??ng th?i Champa v?n là c? dân ho?t ??ng m?nh m? trên con ???ng hàng h?i qu?c t?, nên l?ch ???c ?ng d?ng ?? xem ngày, gi? d? ?oán bão t? tr??c khi ra kh?i. Bên c?nh ?ó, m?i m?t mùa t??ng ?ng v?i m?t ki?u th?i ti?t, ??u di?n ra nh?ng l? h?i có tính ch?t c?ng ??ng nh? l? Rija Nagar, l? h?i Kate ?? c?u m?a thu?n gió hòa, qu?c thái dân an. Hi?n nay, ng??i Champa qu?n c? theo c?ng ??ng tôn giáo, nên l?ch pháp c?ng theo l?ch tôn giáo vì th?c hành theo l? th?c tôn giáo. V?i ba nhóm Ch?m c? b?n t??ng ?ng v?i 3 lo?i l?ch riêng và t?t nhiên trong sinh ho?t c?ng s? dung Tây l?ch. - Ng??i Ch?m Braman có Sakawi Ahier. - Ng??i Ch?m Bani có Sakawi Awar. - Ng??i Ch?m Islam có Sakawi Islam. Trong v??ng tri?u Po Rome, ?ã có s? k?t h?p l?ch Ahier và Awar t?o thành m?t h? th?ng l?ch m?i g?i chung là l?ch âm d??ng. Nh? v?y, bên c?nh l?ch Tây, ng??i Champa còn có 4 lo?i cách tính l?ch khác trong ho?t ??ng tôn giáo. Chính ?i?u này, m?c nhiên gây khó kh?n l?n trong c?ng ??ng vì thi?u s? th?ng nh?t v? ngày tháng hành l? và kiên c? trong l? c??i, ma chay. S? phân b? dân c? theo ??a bàn tôn giáo kéo theo s? phân hóa khu v?c s? d?ng l?ch pháp. K?t lu?n. T? th? k? II-XV, v?n hóa Champa ??m nét ?nh h??ng v?n minh ?n ??. Trong nh?ng n?m ??u công nguyên v?n minh ?n ?? c?ng t?ng lan t?a ??n Vi?t Nam. ?i?n hình là s? xu?t hi?n trung tâm Ph?t giáo Luy Lâu ? B?c Ninh. Tuy nhiên, do s? ?ô h? c?a Trung Qu?c, ng??i Vi?t b? n?n v?n minh Trung Hoa th?ng tr? sâu s?c. S? g?p g? c?a n?n v?n minh Trung Qu?c và n?n v?n minh ?n ?? th? hi?n rõ ràng ? Vi?t Nam và Champa trong t? ch?c ??i s?ng kinh t?, chính tr?, v?n hóa xã h?i. Khi Vi?t Nam, t?ng b??c thoát kh?i s? th?ng tr? c?a Trung Qu?c c?ng là giai ?o?n Champa ?ã ??t ???c nhi?u thành t?u v?n minh. Tr??c nhu c?u phát tri?n kinh t? ??t n??c và kh?c ph?c nh?ng gánh n?ng do chính sách khai thác th?i B?c thu?c ?? l?i Vi?t Nam ?ã ki?n thi?t l?i ??t n??c. Các v??ng tri?u Vi?t Nam ?ã thi hành m?t chính sách th?ng nh?t và liên t?c. ?ó là chính sách Nam ti?n, ?ã t?ng b??c ??y lùi n?n v?n minh ?n ?? ? ?ông Nam Á mà Champa là m?t ??i di?n. Có th? nói r?ng, s? s?p ?? c?a n?n v?n minh Champa là s? s?p ?? c?a n?n v?n minh ?n ?? tr??c n?n v?n minh Trung Hoa. V??ng qu?c Champa không còn t?n t?i n?a, nh?ng nh?ng giá tr? ??c s?c nh?t c?a v?n minh Champa v?n còn b?o t?n và ???c các t?c ng??i h?u du? Champa l?u truy?n. Nh? các qu?c gia cùng ?nh h??ng v?n minh ?n ??, các Stupa t?c Bimon Kalan ( theo ti?ng Ch?m). Là ngôi ??n thiên liêng c?a qu?c gia th? các v? th?n có ngu?n g?c ?n ?? nh? Brahma, Siva, Visnu, Ganesa, Nandin cùng các nhân th?n. ?nh h??ng v? k? thu?t xây d?ng ??n tháp nh? vi?c ch?n các v?t li?u có tính n?ng b?n v?ng, các môtip, các hình th? tháp. Ví d? : tháp Po Klong Garai ? thành ph? Phan Rang. Bên c?nh m?t tháp chính còn có hai ngôi tháp ph? là n?i ?? dâng l? có mái tháp hình yên ng?a hay mái thuy?n bi?u t??ng c?a ng?n núi thiên liêng Meru ? ?n ??. Nét ??c s?c c?a ??n tháp Champa là ?nh h??ng ki?n trúc ?n ?? nh?ng v?n có nét riêng, ??c ?áo ch? th?y ? Champa. Có gi?ng ch?ng là các t??ng th?n ???c th? ph??ng trong các ngôi tháp. Còn ?iêu kh?c c?a các ??n tháp Champa, ngoài hình t??ng ng?n l?a ? các góc tháp ( nh? hình t??ng r?ng ch?u nguy?t ? các ngôi ?ình ng??i Vi?t), có nhi?u hình t??ng trang trí r?t sinh ??ng, ph? bi?n h?n c? là nh?ng nét ch?m kh?c tr?c ti?p lên thân tháp quan c?nh sinh ho?t, múa hát trong cung ?ình c?a các v? n? Apsara, các nhân v?t trong s? thi Mahabrata hay các th?n h? pháp. V? tôn giáo, khi ti?p nh?n Hindu giáo ? t? ?n ?? và m?t th?i gian lâu dài tr? thành qu?c giáo th?ng tr? trong su?t l?ch s? Champa. Hindu giáo tr? thành h? t? t??ng chính tr? ?? qu?n lí ??t n??c. Quá trình ti?p bi?n Hindu giáo ?ã làm cho nó khác v?i chính qu?c r?t nhi?u ?i?m. Nh? Champa không có s? phân chia ??ng c?p nghiêm kh?c nh? ?n ??. M?c nhiên, ? Champa xu?t hi?n nhi?u bí ?n, nghi l?, nghi th?c tôn giáo m?i mà không h? tìm th?y ? ?n ??. Vì tr??c khi du nh?p tôn giáo ? bên ngoài, Champa là m?t n??c nông nghi?p. B?i th?, h? g?n nh?ng nghi l? nông nghi?p g?n vào ni?m tin tôn giáo t?o ra nhi?u nghi l? m?i trong quá trình th?c hành nghi th?c tôn giáo. Càng ??c s?c, khi dòng t? t??ng Islam giáo m?i du nh?p ?ã k?t h?p, hòa l?n v?i Bàlamôn t?o nên Bani giáo. Có l? r?ng, trên th? gi?i ch?ng có n?i nào mà hai ý th?c h? t? t??ng hòa l?n vào nhau ???c nh? ? Champa. Các tôn giáo t?n t?i song song v?i nhau. ?ây là s? minh ch?ng cho tính dung h?p và kh? n?ng ti?p bi?n nh?ng lu?n v?n hóa t? bên ngoài. V? v?n h?c, tr??c khi ti?p thu v?n h?c ?n ??, v?n h?c dân gian ?ã khá phát tri?n ? Champa nh? th?n tho?i, c? tích. Ti?p xúc v?i v?n h?c ?n ?? và sau là Malaysia ?ã làm cho n?n v?n h?c bác h?c Champa phát tri?n. Th? lo?i v?n h?c này, th? hi?n qua các bài minh v?n, các bài x??ng ca, các câu th?n chú ???c ghi trên bia ?á. S? ?nh h??ng c?a v?n h?c ?n ?? rõ nét nh?t là b? s? thi Mahabrarata và Ramayana, s? ??t ?o?n, m?t liên h? qua l?i c?ng làm phai m? s?c truy?n bá v?n h?c ?n ??. V? sau v?n h?c Champa ti?p xúc qua con ???ng Mã Lai ?ã ??a v?n h?c Champa ??t nhi?u thành t?u và ?? l?i nhi?u tác ph?m có gia tr? nh? Deva Mano, Ariya Nai Mai Mang Kah. Nh?ng sáng tác v?n h?c Ch?m v? sau v?n gi? ???c nét ??c s?c riêng. V? v?n t?, quá trình c?i biên ch? Brami c?a ?n ?? ??n Akhar Thrah Champa là c? m?t th?i gian lâu dài. Vai trò c?a Akhar Thrah r?t quan tr?ng, là lo?i ch? vi?t ???c dùng ph? bi?n và r?ng rãi trong qu?n chúng, ghi chép t?t c? các công vi?c hành chính c?a v??ng tri?u, chép s?, sáng tác v?n ch??ng. ?i?m m?i c?a Akhar Thrah là t? m?u ch? Brami qua s? c?i bi?n ?? ghi âm ti?t Champa. Và trên th? gi?i ch? còn ng??i Ch?m s? d?ng h? th?ng ch? Akhar Thrah do h? sáng t?o ra. Ngày nay, Akhar thrah ?ang ???c s? quan tâm c?a nhi?u nhà khoa h?c, b?i s? c?i biên làm m?t ?i tính trong sáng c?a ngôn ng?, ch? vì m?c ?ích ??n gi?n hóa ?? ??a vào gi?ng d?y trong h?c ???ng, ?i?u này làm cho ch? vi?t Ch?m m?t ?i tính th?ng nh?t và t?o ra cách vi?t khác nhau trong cùng m?t ngôn ng?. V? l?ch pháp, r?t quan tr?ng ??i v?i ngh? làm nông nghi?p và ?i bi?n hàng ngày. Nên v?n ?? ngày, gi? t?t x?u r?t ???c chú ý trong ??i s?ng. S? ti?p nh?n l?ch Saka c?a ?n ?? ???c ghi chép rõ ràng trên các bia kí ???c tìm th?y. Tuy nhiên cách chuy?n l?ch Saka ?? phù h?p v?i ?i?u ki?n th?c t? nh? th? nào thì ít ???c bi?t ??n. B?i nh?ng tri th?c v? thiên v?n h?c c?a Champa ch?a ???c nghiên c?u nhi?u. Ng??i Champa ?ã chuy?n l?ch Saka sang Sakawi ?? ph?c v? cho vi?c ti?n hành các l? h?i dân gian, nghi l? trong nông nghi?p, ??c bi?t là ngày hành l? tôn giáo. Tóm l?i, n?n v?n minh ?n ?? m?t th?i huy hoàng kh?p ?ông Nam Á ?ã ?? l?i nhi?u di s?n giá tr? tuy?t v?i v? m?t ngh? thu?t. Trên c? s? v?n minh ?n ??, ng??i Champa ?ã ti?p thu có ch?n l?c và sáng t?o thành nét v?n hóa riêng, ??c ?áo cho riêng mình. N?n v?n minh Champa ?nh h??ng sâu s?c v?n minh ?n ?? t? ý th?c h? qu?n lí th?n dân v?i thuy?t nhân th?n. S? giao l?u, ti?p bi?n v?n hóa d? nh?n di?n nh?t là ngh? thu?t ?iêu kh?c và ki?n trúc ? các ??n tháp c? n?m kh?p mi?n Trung Vi?t Nam. Và nét Bàlamôn giáo còn hi?n h?u ??n cách th?c t? ch?c xã h?i. V?n minh ?n ?? ?ã ???c ti?p nh?n m?t cách hòa bình và hài hòa v?i v?n hóa b?n ??a t?o nên v?n minh Champa r?c r? trong l?ch s?./. Tài li?u tham kh?o 1. Hu?nh Công Bá (2004), L?ch s? Vi?t Nam, Nxb Thu?n Hóa. 2. Will Durant ( Nguy?n Hi?n Lê d?ch, 1971), L?ch s? v?n minh ?n ??, Nxb V?n hóa. 3. Lê Ph?ng Hoàng ( Ch? biên, 2008), Nxb Giáo D?c. 4. Hà Bích Liên (lu?n án ti?n s? s? h?c, 2000), Quan h? gi?a v??ng qu?c c? Champa v?i các n??c trong khu v?c. 5. L??ng Ninh (2004), L?ch s? v??ng qu?c Champa, Nxb ??i h?c Qu?c gia Hà N?i. 6. Linh Ninh (Ch? biên, 2008), L?ch s? ?ông Nam Á, Nxb Giáo D?c. 7. V? D??ng Ninh ( Ch? Biên, 1999), L?ch s? v?n minh th? gi?i, Nxb Giáo D?c.

[Nguyễn Hồng Kiên]

Câu này QUÁ SAI: "Bên cạnh một tháp chính còn có hai ngôi tháp phụ là nơi để dâng lễ có
mái tháp hình yên ngựa hay mái thuyền (làm sao là) biểu tượng của ngọn núi thiên
liêng Meru ở Ấn Độ." được?
Vả chăng ở mỗi một nhóm đền-tháp CHỈ CÓ DUY NHẤT 01 KIẾN TRÚC CÓ MÁI NHƯ VẬY THÔI.

Nói: "Còn điêu khắc của các đền tháp Champa, ngoài hình tượng ngọn lửa ở các
góc tháp ( như hình tượng rồng chầu nguyệt ở các ngôi đình người Việt)..." là thiếu chính xác, bạn ạ!
Rồng chẩu nguyêt là trên bờ nóc ngôi đình.
Các trang trí góc ở đền-tháp Champa nên so sánh với các "đầu đao" thì CHUẨN hơn.