Viễn cảnh khảo cổ học Việt Nam

[Hasuongkch]

Đã một thế kỷ khảo cổ học Việt Nam. Chúng ta ghi nhận rằng các học giả Pháp là người có công đầu dựng lập nền khảo cổ học Việt Nam, từ thời Tiền sử - sơ sử đến lịch sử, đã phân lập các nền văn hóa Hòa Bình, Bắc Sơn, Đông Sơn... nổi tiếng, đã sưu tầm nghiên cứu về Cham-pa ở miền Trung cũng như óc Eo ở miền nam. Họ để lại nhiều bảo tàng và nhiều vấn đề học thuật.

Sau Hiệp định Geneve (1945), người Pháp ra đi khỏi Việt Nam mà không để lại một nhà khảo cổ học Việt Nam nào. Đại học Đông Dương thời thuộc Pháp không có ngành khảo cổ học. Hoạt động khảo cổ chỉ tiến hành trong khuôn khổ Sở Địa chất Đông Dương và Học viện Pháp về Viễn Đông (EFEO).

Tôi và GS Hà Văn Tấn bắt tay xây dựng ngành khảo cổ học ở Đại học Tổng hợp Hà Nội từ con số 0. Cho đến nay, đây (nay là Đại học Quốc gia Hà Nội) là nơi đào tạo duy nhất các cử nhân khảo cổ học. Trừ một số rất ít các nhà Khảo cổ học Việt Nam được đào tạo từ Trung Quốc (Hoàng Xuân Chinh, Lê Xuân Diệm, Trương Hoàng Châu, Diệp Đình Hoa, Đỗ Văn Ninh), từ Liên Xô và các nước XHCN Đông Âu khác (Chử Văn Tần, Nguyễn Duy Tỳ, Phạm Văn Sơn...), hầu hết các nhà khảo cổ học đã và đang hành nghề ở Việt Nam đều được đào tạo ở trong nước và chủ yếu bằng con đường "vừa học vừa làm" trong và sau đại học.

Hoạt động Khảo cổ học ở Hà Nội chẳng hạn, chủ yếu do ở cơ quan - thiết chế xã hội chủ trì: Viện Khảo cổ học, Đại học Quốc gia, Bảo tàng Lịch sử. Ở TP Hồ Chí Minh cũng vậy. Ở Huế và miền trung thì yếu hơn. Mạng lưới khảo cổ học cơ bản ở các địa phương là hệ thống các bảo tàng tỉnh của Bộ Văn hóa - Thông tin, Khảo cổ học Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu khả quan trong nửa thế kỷ qua.

Bước vào thời kỳ Đổi mới (từ khoảng 1986) với chính sách "Việt Nam muốn làm bạn với tất cả các nước trên thế giới", giới Khảo cổ học Việt Nam cũng đã "làm bạn" với các nhà khảo cổ học Anh, Pháp, Mỹ, Đức, Nhật, Italy, Australia (trước đó là Nga, Trung Quốc) với các nhà khảo cổ học trong khu vực ASEAN (Thái-lan, Indonesia, Malaysia, Myanmar, Lào, Campuchia...) trong nhiều lĩnh vực. Giới khảo cổ học và học giả Việt Nam nói chung ý thức rằng: Để nghiên cứu Việt Nam, luôn luôn phải đặt Việt Nam trong bối cảnh môi sinh tự nhiên và xã hội của Đông Nam Á, của Đông Á và Nam Á, của toàn thế giới.

Các cuộc Hội thảo Quốc tế về Văn hóa Hòa Bình (1993) và Hội nghị này (2001) được tổ chức tại Hà Nội, nhiều nhà Khảo cổ học Việt Nam đi dự các hội thảo Quốc tế ở Nhật, Mỹ, Italy, Anh, Hồng Công, Đài Loan, Malaysia, Thái Lan... là những minh chứng về việc thực hiện chính sách hợp tác, giao lưu và hội nhập văn hóa của giới Khảo cổ học Việt Nam.

Viễn cảnh của thế kỷ mới (XXI) là giới Khảo cổ học Việt Nam và Quốc tế cùng sống chung và làm việc chung dưới một mái nhà, tòa nhà Global Village (Làng toàn cầu).

Bước vào nền kinh tế thị trường có định hướng xã hội chủ nghĩa, giới Khảo cổ học Việt Nam có nhiều điều kiện thuận lợi, nhưng cũng đứng trước nhiều thử thách và nguy cơ. Hai nguy cơ lớn nhất theo tôi là:

1. Nạn đào trộm bừa bãi các di tích khảo cổ và Lịch sử dẫn tới việc phá hoại các di tích và nhiều di vật.

2. Nạn buôn lậu đồ cổ ở cả trong và ngoài nước. Việt Nam đứng trước nguy cơ bị mất rất nhiều di sản văn hóa cổ truyền. ấy là chưa kể các nguy cơ biến mất hay xuống cấp nhiều di sản văn hóa, do thiên tai, lũ lụt và do sự lấn chiếm đất xây dựng nhà cửa vô ý thức của một bộ phận dân chúng trong khuôn viên di tích.

Viễn cảnh u ám đó may ra sẽ được phong quang nhờ Đạo luật di sản Văn hóa dân tộc vừa được Quốc hội Việt Nam thông qua. Vấn đề của thế kỷ XXI là sự thực thi và hoàn chỉnh dần qua thời gian của Đạo luật cơ bản đó, dưới sự quản lý xã hội của chất pháp quyền hơn, dân chủ hơn, thống nhất hơn...

Theo quy định dự phóng (project), vấn đề hàng đầu vẫn là về đội ngũ: Hội Khảo cổ học Việt Nam sẽ được thành lập như một nơi tập hợp để thảo luận khoa học, làm việc hợp tác đa ngành, liên ngành giữa các nhà khảo cổ học và các nhà khoa học khác có liên quan.

Đội ngũ Khảo cổ học ở miền trung mỏng, cần tăng cường đào tạo các nhà Khảo cổ học gốc Bình-Trị-Thiên (với trung tâm Huế) và gốc Nam-Ngãi-Bình-Phú-Khánh Hòa (với trung tâm Đà Nẵng).

Có người chuyên làm khảo cổ, ắt sẽ có nền khảo cổ. Trên một tảng nền thống nhất nên phân lập các ngành khảo cổ theo a- thời gian tiến triển: Tiền sử - Sơ sử - Lịch sử; và cả b- theo không gian: + Dõi tìm bằng được chuỗi hóa thạch người tối cổ - người cổ - người hiện đại ở trong các hang động Tây Bắc - Việt Bắc. Làm sáng rõ những người "đương thời" của người Thẩm Khuyên, hang Hùm, Thẩm òm... và các nền văn hóa của họ: Sơ - Trung kỳ đá cũ; + Tây Bắc chưa được giới khảo cổ học "thâm canh" bằng Việt Bắc, các bạn nghĩ sao ?. Vân Nam có "người Nguyên Mưu" và vượn rừng cổ hàng triệu năm đấy ! và dải núi Tây Bắc chỉ là sự kéo dài của dải Vân (Nam), Quý (Châu) cũng như 4 dải núi đá vôi uốn cong Việt Bắc chỉ là sự nối dài những dải núi Quảng Tây - Quảng Đông. Nên bớt cái giọng điệu Chauvin (sô-vanh) hay Nationalisme (Quốc gia chủ nghĩa) trong văn cảnh khảo cổ học và lịch sử nói chung. Thời Tiền sử - sơ sử không hề có biên giới rạch ròi. Và biên giới chính trị từ nghìn xưa cho đến hôm nay vẫn thường cắt xéo qua các biên giới Văn hóa và Tộc người.

+ Miền ven biển: Biển là cái gạch nối chứ không hề là sự chia cắt. Nên nhìn các văn hóa khảo cổ dưới cái nhìn sinh thái nhân văn (human Ecosystemic): ít nhất từ Đá mới và Sơ kỳ kim khí đã có một dải văn hóa Nam đảo, từ quần đảo Ryu Kyu tới vùng Côn Đảo và đã có những tiền cảng thị ở nhiều vùng cửa sông - ven biển tới các hải đảo gần bờ. Để đến những cuộc bùng nổ (booming) về thương mại phương Viễn Đông (đầu Công nguyên) phương Trung Cận Đông (chung quanh thế kỷ X) rồi thời đại "Grand Commerce" (Đại Thương mại) quốc tế (XVI - XVII) và hơn nữa... đã và sẽ hình thành một Hệ cảng - thị ven bờ biển Đông. Các nhà khảo cổ học thế kỷ XXI sẽ làm sáng tỏ phức hệ (Multiplex) này mà các nhà khảo cổ học cuối thế kỷ XX đã vạch sơ những đường nét lớn. Thế hệ khảo cổ học tương lai gần kề của Việt Nam hãy chú ý đến các **n cót (snad-dune) miền trung hơn nữa. Việt Nam đã, đang tụt hậu với ASEAN, với thế giới về khảo cổ học dưới nước (Under water archaeology) - chủ yếu là khảo cổ học biển (maritime archaeology). Cuối thế kỷ XX một số con tàu đắm đã được phát hiện ngẫu nhiên ở ven bờ biển Đông, được trục vớt với sự giúp đỡ về thiết bị hiện đại của các bạn bè quốc tế và đã đưa ra nhiều tia sáng, nhiều thông tin về một con đường Tơ lụa (Silk Road) trên biển Đông và Nam Thái Bình Dương mà tôi và các nhà Khảo cổ học Australia thích gọi là Con đường Gốm Sứ (Ceramic Road) còn giới khảo cổ học Nhật - Mỹ thì hình như muốn dùng khái niệm mơ hồ hơn: Black Curent.

Thế kỷ mới sẽ phải là thế kỷ của khảo cổ học biển Việt Nam với sự hợp tác của bạn bè ASEAN và với những thiết bị hiện đại của bạn bè thế giới, trước mắt là của Nhật Bản, Mỹ, Australia.

Nửa đầu thế kỷ XX, các nhà khảo cổ học Pháp chỉ đi điền dã ở vùng quê. Nửa sau thế kỷ XX với các nhà khảo cổ học Việt Nam cũng thế hay gần như thế, cho dù từ 1964 tôi đã nói đến việc đi điền dã ở Hà Nội và nền khảo cổ học đô thị (urban arshaeology) và đã có vài công việc khai quật khảo cổ học đô thị ở Cổ Loa, ở Luy Lâu, ở Hội An, ở cố đô Huế, ở Hà Nội, ở Sài Gòn... Còn khiêm tốn lắm! Khảo cổ học đô thị vừa khó thựchiện, vừa tốn kém.

Khảo cổ học thế kỷ mới cần dũng cảm mở đột phá vào Hà Nội, Huế, Sài Gòn để xây dựng một nền khảo cổ học đô thị Việt Nam, dẫu cho bản chất của Văn minh Việt Nam cổ truyền là Văn minh Nông nghiệp nhưng thành thị Việt Nam cổ không thể chỉ là "những cục bướu thịt thừa của nền kinh tế" như Marx nhận định từ thế kỷ XIX về phương thức sản xuất Á châu (mode de production Asiatique - asian mode of production).

Tôi thuộc thế hệ của giới khảo cổ học Việt Nam thế kỷ XX. Vậy tôi nay chỉ là ông tư vấn (adviser) chứ không ra lệnh, không quyết định và có quyền hành gì nữa để mà ra lệnh, có chăng chỉ còn là chút "Quyền uy học thuật" mà tôi, học theo J. Paul Sartre, cũng rất ít sử dụng cái uy quyền này với lớp sinh viên trẻ của ngành Khảo cổ học và Sử học Việt Nam.

Họ sẽ sống đầy đủ cuộc sống của họ. Họ phải chịu trách nhiệm về những công việc mà đất nước và nhân dân trao cho họ ở thế kỷ mới XXI này.

Giáo sư Trần Quốc Vượng